Đánh giá môi trường chiến lược nhìn từ công tác bảo tồn đa dạng sinh học trong ngành Lâm nghiệp

>> Đoàn đại biểu VACNE tham dự Hội thảo “Đánh giá tác động và việc Giảm CO2” tại Hàn Quốc >> Tổng thư ký VACNE trình bày “Bài học kinh nghiệm thực tiễn về phòng ngừa ứng phó sự cố môi trường” tại Hội nghị của Liên đoàn các tổ chức kỹ thuật ASEAN >> Hội đồng Ban giám khảo vòng sơ khảo cuộc thi “Sáng tạo xanh - Sống trong lành” >> 10 phát ngôn ấn tượng của bà Mai Kiều Liên, nữ doanh nhân được vinh danh trong Top Phụ nữ quyền lực nhất châu Á >> Lãnh đạo của Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam tham gia Hội thảo về kinh nghiệm đọc sách khoa học

ĐMC và ĐTM là công cụ được thể chế hóa,  với kỳ vọng góp phần thực thi công tác quản lý và BVMT của nước ta. Công cụ này hiện tiến hành chưa đồng đều  ở các ngành, tuy nhiên cũng chưa có đánh giá đầy đủ. Đối với lĩnh vực nông lâm nghiệp, vấn đề đa dạng sinh học (ĐDSH) trong ĐMC chưa được tập trung, chú trọng nên có nhiều bất cập cần được khắc phục và cải thiện phù hợp với điều kiện hiện nay.

Năng lực thực hiện ĐMC có xem xét ĐDSH của ngành lâm nghiệp còn hạn chế

Từ trước tới nay, đánh giá ĐDSH trong ĐMC cũng như ĐTM đối với nhiều ngành nghề, cụ thể đang nói đến ở đây là ngành Lâm nghiệp vẫn chưa được coi trọng, nhân sự được qua đào tạo nội dung này còn quá ít và mới chỉ từng tham gia một số hội thảo ĐMC do Bộ TNMT tổ chức khi giới thiệu các yêu cầu pháp luật liên quan và 01 cán bộ được qua một khóa học quốc tế về ĐMC.

Khi các Chiến lược, Qui hoạch, Kế hoạch (CQK) được xây dựng, thông thường chủ đầu tư hay cơ quan chủ quản lập CQK thường mời nhóm làm ĐMC là các đơn vị tư vấn có hiểu biết về vấn đề ĐDSH nhưng kinh nghiệm làm ĐMC còn hạn chế, và trong ngành cũng không có nhiều đơn vị có khả năng cung cấp tư vấn này. Vì vậy tiềm lực phục vụ cho lập báo cáo ĐMC của các CQK của ngành còn thiếu  b và hạn chế về chuyên môn. Bên cạnh đó, việc thẩm định báo cáo ĐMC chủ yếu dựa vào ý kiến của các thành viên Hội đồng thẩm định, vốn cũng chưa có nhiều hiểu biết về ĐDSH, hạn chế về kinh phí thẩm định do đó chưa có điều kiện đối chứng lấy thông tin, lấy ý kiến tham vấn, phản biện rộng tại của các cơ quan, tổ chức liên quan.

 

Chất lượng các báo cáo ĐMC còn hạn chế một phần do không thực hiện đúng qui trình ĐMC

Hầu hết các báo cáo ĐMC và ĐTM khi đánh giá về ĐDSH chủ yếu tập trung vào việc liệt danh mục các loài động thực vật, động vật hoang dã ưu tiên bảo vệ và các loài đặc hữu trong vùng mà không đưa ra các thông tin cụ thể liên quan đến môi trường sống, mức độ ảnh hưởng do hoạt động mà kế hoạch/dự án phát triển, qui hoạch, hay chiến lược có thể gây ra.

Hạn chế này một phần là do vấn đề lượng giá giá trị hệ sinh thái, hay giá trị Đ DSH là vấn đề khó và chưa từng có hướng dẫn cụ thể ở Việt Nam; một phần là do qui trình thực hiện ĐMC đòi hỏi phải tham vấn các cấp, từ cộng đồng tới các chuyên gia mà việc này đòi hỏi thời gian trong khi các ĐMC thường được đơn vị chủ quản yêu cầu thực hiện trong thời gian quá ngắn; quá trình làm ĐMC ít khi song hành với quá trình lập CQK như được yêu cầu trong hướng dẫn kỹ thuật mà thường chỉ làm gấp rút khi CQK gần như đã ở giai đoạn chuẩn bị trình thẩm định.

Khuyến nghị

Từ các kết quả phân tích hiện trạng pháp luật, đánh giá thực hiện xem xét ĐDSH trong các quy hoạch, chiến lược và báo cáo ĐMC trong một vài CQK của ngành Lâm nghiệp,  có thể rút ra một số nhận xét và khuyến nghị tăng cường thực hiện ĐMC có xem xét đến Đ DSH cho ngành lâm nghiệp như sau:

•ĐDSH cần phải được coi là một trong các vấn đề môi trường cốt lõi trong các ĐMC của bất cứ CQK nào của  ngành lâm nghiệp và một trong những nội dung quan trọng trong quy trình thẩm định các CQK . Điều này sẽ hỗ trợ giảm thiểu tối đa các tác động đến ĐDSH do các dự án phát triển, qui hoạch hay chiến lược liên quan của ngành có thể gây ra, đảm bảo mục tiêu phát triển được tích hợp với bảo tồn ĐDSH và phù hợp với các quy định của pháp luật.

•Ngành lâm nghiệp rất cần một hướng dẫn kỹ thuật thực hiện ĐMC riêng cho các CQK của ngành, trên cơ sở hướng dẫn kỹ thuật ĐMC chung mà Bộ TNMT đã từng ban hành vào năm 2008.  Hướng dẫn cần chi tiết, bao gồm cả qui trình, các phương pháp đánh giá và khuyến nghị nên sử dụng phương pháp cụ thể nào với mỗi bối cảnh của CQK;  hướng dẫn phương pháp tham vấn đặc biệt tham vấn cộng đồng về ĐDSH để kiểm chứng các thông tin liên quan đến 3 cấp độ: loài, quần thể và hệ sinh; và cả hướng dẫn cấu trúc một báo cáo ĐMC.

•Dự báo tác động ĐDSH được quan tâm và chú trọng đưa vào báo cáo ĐMC và ĐTM: Để nâng cao hiệu quả của dự báo các tác động đến môi trường khi thực hiện dự án phát triển, trước hết cần sớm xây dựng và ban hành bộ chỉ số ĐDSH quốc gia, làm cơ sở để thu thập số liệu và đánh giá hiện trạng thông qua so sánh mức độ thay đổi ĐDSH  trước và sau thực hiện dự án, cần lưu ý rằng các tác động gián tiếp và tác động tích lũy nhiều khi đóng vai trò quan trọng và đáng kể hơn cả tác động trực tiếp từ hoạt động của dự án. Việc dự báo mức độ tác động lên môi trường sống hoặc các quần xã, khi thực hiện dự án đòi hỏi phải có những thông tin và số liệu điều tra cụ thể để phân tích đánh giá, vì vậy cần có hướng dẫn cụ thể về phương pháp thực hiện. Đôi khi hoạt động của dự án không tác động trực tiếp ảnh hưởng đến ĐDSH ngay lập tức, nhưng nó có khả năng ảnh hưởng lâu dài đến các hệ sinh thái dễ bị tổn thương hoặc kích thích qua trình thay đổi nhanh hơn. Ngoài ra, hiện trạng các loài, các hệ sinh thái và hậu quả của sự suy giảm số lượng loài có thể rất khác nhau theo mức độ tác động, địa điểm và thời điểm tác động. Do đó, hướng dẫn kỹ thuật thực hiện đánh giá tác động ĐDSH cần lưu ý đến việc đánh giá, nhận xét về mức độ chưa chắc chắn của các dự báo và lý giải nguyên nhân. Đồng thời cần lưu ý nội dung đánh giá tác động trực tiếp cũng như các tác động gián tiếp từ hoạt động của dự án đến ĐDSH.

•Nghiên cứu và ban hành hướng dẫn kỹ thuật riêng về giám sát ĐDSH trong lâm nghiệp và xây dựng hệ cơ sở dữ liệu cho nội dung ĐDSH. Không riêng gì ngành lâm nghiệp, rất nhiều ngành có hạn chế trong lưu trữ số liệu quan trắc các diễn tiến về môi trường và các nội dung khác. Việc thiếu số liệu ảnh hưởng rất lớn tới quá trình đánh giá tác động môi trường hay ĐMC. Việc xây dựng các thông số cần giám sát ĐDSH trong ngành lâm nghiệp cần dựa trên bộ chỉ số ĐDSH quốc gia, đồng thời phải phù hợp với đặc thù ĐDSH của địa phương nơi triển khai dự án. Các chỉ số cần được chú trọng liên quan đến quy mô, thuộc tính của loài và những khác biệt về địa sinh học. Nguyên tắc lựa chọn thông số giám sát và tần suất thực hiện cần được đưa vào hướng dẫn kỹ thuật, và tùy từng trường hợp cụ thể sẽ có lựa chọn phù hợp để đảm bảo tính hiệu quả và khả thi phù hợp với các đặc điểm riêng biệt của từng vùng dự án.

•Tham vấn cộng đồng đối với ĐDSH trong các báo cáo ĐTM và ĐMC trong lâm nghiệp: Quy định về thực hiện tham vấn cộng đồng trong thực hiện ĐMC và ĐTM đến nay vẫn còn mang tính hình thức. Trong thực tế, tham vấn cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong khảo sát, nghiên cứu hiện trạng, đánh giá tác động và thực hiện các biện pháp giảm thiểu tác động bất lợi đến ĐDSH. Đặc biệt, quản lý và bảo tồn ĐDSH với sự tham gia cộng đồng đã được công nhận là biện pháp có hiệu quả nhất, đảm bảo vừa duy trì tính ĐDSH của khu vực, vừa nâng cao sinh kế cộng đồng địa phương. Phương pháp tiếp cận quản lý và giám sát ĐDSH có sự tham gia có thể giúp xác định và giám sát các tác động ĐDSH ở cấp hiện trường, cải thiện công tác quản lý tài nguyên thiên nhiên tại địa phương bằng cách tạo ra dữ liệu phục vụ thông tin cho quá trình ra quyết định thông qua công tác quản lý mang tính thích ứng. Vì vậy, ban hành hướng dẫn kỹ thuật tham vấn cộng đồng địa phương về các vấn đề liên quan đến hiện trạng ĐDSH và dịch vụ hệ sinh thái sẽ hỗ trợ đề xuất và thực hiện hiệu quả các giải pháp ngăn ngừa suy thoái và bảo tồn ĐDSH.

•Nâng cao năng lực trong việc đánh giá tác động ĐDSH trong các báo cáo ĐMC và ĐTM đối với ngành lâm nghiệp: năng lực của cán bộ là một trong những yếu tố thiết yếu đối với quá trình thu thập dữ liệu, đánh giá và phân tích các tác động ĐDSH và đưa ra những khuyến nghị cho quá trình bảo vệ và cải thiện chất lượng ĐDSH. Đồng thời, tăng cường trình độ chuyên môn và nhận thức của các nhà chính sách, thẩm định dự án/báo cáo ĐMC, cũng như nâng cao chất lượng thẩm định các báo cáo ĐMC và ĐTM.

Tóm lại, đánh giá ĐMC với xem xét tác động của các CQK tới ĐDSH trong các CQK ngành Lâm nghiệp là một công cụ hữu ích để dự báo, đánh giá tác động môi trường và đề xuất các biện pháp giảm thiểu tối đa các tác động đối với tài nguyên thiên nhiên nói chung và ĐDSH nói riêng.

Để thực hiện đánh giá môi trường chiến lược phải cần đến một cơ sở pháp lý rõ ràng, minh bạch và có sự tham gia tích cực từ phía các Bộ, ngành liên quan, các tổ chức quốc tế, các tổ chức phi chính phủ và có sự tham gia của công đồng địa phương, ngành cũng cần được tăng cường năng lực để thực hiện việc này.

Nhóm nghiên cứu ĐMC: Nguyễn Ngọc Quang, Nguyễn Tiến Long, Vũ Hoàng Hoa