Giáo dục môi trường cho học sinh bằng … côn trùng

Nhiều sáng kiến dạy học của giáo viên bắt đầu từ côn trùng. Ảnh các đại biểu tham gia hội thảo Con trùng – công vụ giáo dục môi trường cho học sinh phổ thông. Ảnh: gdtd.vn

Bài học lớn từ lớp côn trùng

Trả lời câu hỏi: Vì sao chúng ta lại chọn côn trùng làm công cụ giáo dục môi trường, GS.TS.Nguyễn Viết Tùng – Phó Chủ tịch Hội Côn trùng học Việt Nam cho rằng, côn trùng chỉ là một lớp trong số 40 ngành với hàng trăm lớp của thế giới động vật đang sinh sống trên trái đất, song kỳ lạ là chỉ một lớp động vật này đã có tới khoảng 1 triệu loài, chiếm gần 78% tổng số loài đã biết của cả thế giới động vật. Hơn thế nữa, chúng còn có số lượng cá thể đông đúc nhất, so với dân số loài người thì có khoảng 200 triệu con côn trùng cho bình quân một đầu người.

Giới hạn ở vấn đề bảo vệ môi trường, GS.TS.Nguyễn Viết Tùng cho rằng, chính khả năng duy trì sự đa dạng sinh học để cùng có cơ may tôn tại rất điển hình ở lớp côn trùng là bài học lớn về chiến lược sinh tồn mà loài người cần học hỏi. GS.TS.Nguyễn Viết Tùng nhắc lại quan điểm của giáo sư Marcel Dicke, trong đó, đánh giá vai trò quan trọng mang tính quyết định của lớp côn trùng trong lịch sử tiến hóa, cũng như vai trò không thể thiếu của lớp sinh vật này trong chu trình tuần hoàn vật chất sinh học, yếu tố tiên quyết bảo đảm sự trường tồn của các hệ sinh thái, tức môi trường sống của chúng ta, từ đó thiết tha kêu gọi loài người phải thay đổi cách ứng xử với thế giới côn trùng.

“Công tác bảo vệ môi trường sống không thể tách rời nhiệm vụ bảo tồn đa dạng sinh học, trong đó có bộ phận rất quan trọng là lớp côn trùng. Có thể những tháng, năm tới, chúng ta chưa làm được gì nhiều cho công cuộc bảo vệ môi trường, song với lương tâm và trách nhiệm của các nhà giáo, nhà khoa học, ít nhất chúng ta hãy mang tình yêu thương và tôn kính thiên nhiên cho thế hệ trẻ, bởi một triết lý thật giản dị, đó là người ta không dễ đang tâm hủy hoại những gì mà mình yêu quý” - GS.TS.Nguyễn Viết Tùng kêu gọi.

HS Trường Đoàn Thị Điểm (Hà Nội) tìm hiểu về nông nghiệp tại Trường ĐH Nông Nghiệp Hà Nội. Qua chuyến thăm quan, các em được trang bị những kiến thức cơ bản về các loài côn trùng, về kỹ năng nhận biết một số loài thực vật, về công năng và quy trình làm ra các loài cây, rau, quả...

Dùng côn trùng dạy học

Với sự phong phú và đa dạng, nhiều đại biểu đề xuất sử dụng côn trùng như là công cụ giáo dục môi trường cho học sinh các trường phổ thông.

GS.TS.Bùi Công Hiển – Giám đốc Trung tâm ứng dụng côn trùng học đề cập đến xây dựng mô hình sử dụng côn trùng để giảng dạy và học tập trong hệ thống các trường phổ thông với hai hình thái: Xây dựng các bộ sưu tập côn trùng khác nhau phù hợp với cấp học, bài học cụ thể và xây dựng không gian thích hợp để thả bướm bay trong nhà lưới và có các tủ kính nuôi một số loài côn trùng để học sinh có thể quan sát trực tiếp…

Nhiều giáo viên đang trực tiếp giảng dạy cũng chia sẻ phương pháp sử dụng mẫu côn trùng, tranh ảnh 

 động vật trong tiết dạy. Giáo viên trường THCS Cầu Giấy (Hà Nội) Phùng Thị Thạo đã mạnh dạn thực hiện bộ sưu tầm về côn trùng gồm một số đại diện ở nhiều môi trường sống khác nhau để sử dụng trong dạy học Sinh học 7. Học sinh quan sát về cấu tạo ngoài của côn trùng, thảo luận và rút ra các đặc điểm chung, từ đó cũng thấy được sự đa dạng sinh học từ côn trùng. Kết hợp với các đoạn tư liệu về vai trò của các loài này, học sinh có thể tìm hiểu được vai trò của cả côn trùng nói chung, gồm đặc điểm hình thái ngoài, cấu tạo cơ thể bên trong, khả năng thích nghi và vai trò của chúng trong thiên nhiên cũng như với con người.

Tuy nhiên, theo PGS.TS.Bùi Công Hiển – Trường ĐHKHTN (ĐHQGHN), trong trường phổ thông, các học sinh đã được học các môn sinh học và môi trường, chỉ có điều những kiến thức về côn trùng đã không được hệ thống hóa theo những mục đích rõ ràng, mới là lắp ghép có tính tự phát lồng vào những nội dung khác nhau và rất phân tán. Các học sinh ở thành thị cần biết đến các côn trùng gây hại như gián, mối, ruồi, muỗi cũng như cách phòng chống chúng để áp dụng ngay vào cuộc sống hàng ngày. Các em ở nông thôn cũng cần biết thêm những côn trùng gây hại cho cây trồng, gia súc, cũng như những côn trùng có lợi để tham gia cùng người lớn bảo vệ mùa màng, bảo vệ sự phát triển bền vững của các vùng nông nghiệp. Với học sinh miền núi cần được dạy thêm các kiến thức về côn trùng sinh sống ở vùng sinh thái này nhằm tạo nên tình yêu thiên nhiên và biết cách bảo vệ môi trường.

Thứ trưởng Nguyễn Vinh Hiển: Không chỉ là đổi mới phương pháp dạy học mà còn phải đổi mới cả hình thức tổ chức dạy học. Ảnh: gdtd.vn

Đổi mới hình thức tổ chức dạy học gắn với thiên nhiên

Nhìn nhận hạn chế của giáo dục Việt Nam hiện nay còn nặng về lý thuyết, nhẹ thực hành, gây quá tải cho học sinh, Thứ trưởng  Bộ GD&ĐT Nguyễn Vinh Hiển cho biết, một trong những nguyên tắc cơ bản hiện nay của dạy học là kết hợp giữa trực quan sinh động với phát triển tư duy trừu tượng. Không coi trọng trực quan sinh động thì kiến thức sẽ không vững chắc, không sinh động, giáo dục tình cảm, thẩm mỹ cho học sinh cũng không thể đem lại hiệu quả cao.

Hiện nay, ngành Giáo dục đang thực hiện Chiến lược phát triển giáo dục 2011-2020, cũng là thực hiện Nghị quyết đại hội Đảng lần thứ XI, sẽ đổi mới căn bản toàn diện nền giáo dục, trong đó, có xây dựng một chương trình và bộ sách giáo khoa mới áp dụng vào dạy học sau năm 2015. Một trong những yêu cầu của chương trình, sách giáo khoa mới là phải nâng cao tính tự học, chủ động, sáng tạo. Muốn làm được điều đó, yêu cầu kiến thức phải nhẹ nhàng, giảm tải. Như vậy, nhất thiết phải đổi mới hình thức tổ chức dạy học.

Thứ trưởng Nguyễn Vinh Hiển cho biết, Bộ GD&ĐT cùng với Unesco, Bộ Văn hóa - Thể thao & Du lịch đang thiết kế hướng dẫn các nhà trường dạy học di sản,  gắn với các di tích, danh lam, thắng cảnh, gắn với bảo tàng, với nhà văn hóa…

“Lâu nay chúng ta vẫn áp dụng hình thức dạy học chủ yếu là ngồi trong lớp học thì bây giờ, một hình thức khác cũng rất quan trọng là ra ngoài thiên nhiên, gắn với cuộc sống, cụ thể hơn là gắn với các bảo tàng…”, Thứ trưởng Nguyễn Vinh Hiển nhấn mạnh.