Giải mã bí ẩn mộ cây và sự tài hoa của người Việt cổ (kỳ 3)

>> Gò Ma Việc và 40 bộ xương 2.000 năm tuổi (kỳ 2)

>> Nghĩa địa mộ thân cây 2.000 tuổi ở Hưng Yên (kỳ 1)

Từ những ngôi mộ bằng thân cây khoét rỗng này, các nhà khoa học đã dựng lại được đời sống xã hội thời Đông Sơn (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Chẳng ai rỗi rãi thống kê, so sánh xem nhà khảo cổ nào ở nước ta đào được nhiều mộ thuyền nhất, tuy nhiên, trong những ngày lang thang theo ông Tăng Bá Hoành, nguyên Giám đốc Bảo tàng Hải Dương, tôi tin rằng, ông Hoành là người đã bỏ nhiều công sức nhất vào những chiếc mộ thuyền. Cả cuộc đời làm khảo cổ của ông, đã có tới hơn 30 năm đi đào mộ cổ và số lượng mộ thuyền được ông và các cán bộ đào lên nhiều nhất.

Hầu hết những chiếc mộ thuyền cổ nhất, đẹp nhất, nguyên vẹn nhất đều được quật lên từ lòng đất hai tỉnh Hưng Yên và Hải Dương, vùng đất mà ông gắn chặt cả sự nghiệp khảo cổ của mình. Mộ thuyền cũng được tìm thấy rải rác ở vùng Hải Phòng, Quảng Ninh, nhưng so với vùng Hải Hưng cũ thì không đáng kể.

Ngay từ những năm 90 của thế kỷ trước, ông Tăng Bá Hoành đã phát hiện ra nghĩa địa mộ thuyền khổng lồ ở làng Động Xá. Khi người dân đào đào ao, phát hiện mộ thuyền, ông đã tức tốc về tận nơi, cùng nhân dân tát ao, tiếp tục đào xới. Kết quả, ông đã đào lên được hàng chục chiếc mộ thuyền tuyệt đẹp, vẫn còn nguyên vẹn. Dùng các phương tiện thô sơ để dò, chỉ trong thời gian ngắn, ông đã phát hiện thêm được 100 ngôi mộ dưới lòng đất trong phạm vi chừng 2ha.

Phía dưới cánh đồng Động Xá là một nghĩa địa mộ thân cây khổng lồ (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Việc phát hiện nghĩa địa mộ thuyền tập trung dày đặc trên phạm vi một thôn, đã gây chấn động, bàng hoàng không những giới khảo cổ trong nước, mà gây ngạc nhiên cho cả giới khảo cổ học quốc tế. Điều đặc biệt là nghĩa địa mộ thuyền này có niên đại rất cổ, thậm chí có ngôi có đến 2.500 năm.

Sau một thời gian khai quật, nghiên cứu và công bố, ông Hoành cũng như các chuyên gia khảo cổ học quốc tế đều công nhận nghĩa địa mộ thuyền của cư dân Đông Sơn ở Động Xá còn nguyên vẹn và đẹp nhất Đông Nam Á. Những ngôi mộ này sẽ là kho sử liệu quý giá, giúp các nhà khoa học phục dựng lại đời sống, phong tục tập quán, tín ngưỡng của cư dân Đông Sơn xa xưa. Còn các nhà nhân chủng học, với bộ xương nguyên vẹn, có thể miên tả, phục dựng khá chi tiết hình dáng người Việt cách nay 2.000 năm.

Mộ thuyền chỉ được bảo quản đơn giản bằng cách ngâm trong nước (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Nói đến chuyện phục dựng đời sống thời Đông Sơn, thậm chí phục dựng cả khuôn mặt, dáng vóc người Đông Sơn, không thể không nói đến TS. Nguyễn Việt, Giám đốc Trung tâm tiền sử Đông Nam Á. Ông Việt là người đã phục dựng thành công khuôn mặt phụ nữ thời Đông Sơn thông qua một hộp sọ của người phụ nữ. Qua đó, chúng ta có thể hình dung rõ ràng hơn về tổ tiên xa xưa của mình.

Dù nghiên cứu mộ thuyền sau ông Tăng Bá Hoành, song TS. Nguyễn Việt là người say mê mộ thuyền đến quên ăn quên ngủ. Tuy nhiên, ông Việt không đồng ý với cách gọi loại mộ táng này là mộ thuyền, mà ông gọi là mộ hình thuyền, hoặc gọi theo cách gọi của thế giới là mộ thân cây khoét rỗng.

Thực tế, cho đến lúc này, chúng ta mới chỉ phát hiện duy nhất một ngôi mộ làm bằng chiếc thuyền, còn tất cả đều làm bằng thân cây khoét rỗng. Ngôi mộ làm bằng thuyền được phát hiện ở Động Xá. Đó là một chiếc thuyền, có thể là thuyền hỏng, được cưa đôi để làm quan tài. Bên trong chiếc thuyền chứa nhiều đồ tùy táng, song chỉ là đồ cũ, hỏng, vỡ, ít giá trị. Ông Việt kết luận, đó là một ngôi mộ của người nghèo và họ nghèo đến nỗi, không có được chiếc quan tài đục bằng thân cây rỗng như bình thường, nên phải cưa chiếc thuyền hỏng làm quan tài.

Thậm chí, bể nước ngâm mộ thuyền cũng cạn trơ đáy (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Sau khi sự kiện mộ thuyền được phát hiện ở Động Xá, TS. Nguyễn Việt đã đặc biệt quan tâm đến khu vực này. Vào năm 2002, ông đã tìm về Động Xá và đi khảo sát một vòng. Không cần đào bới, khai quật, ông dễ dàng nhìn thấy những chiếc mộ thuyền lòi ra ở bờ mương.

Nhìn cảnh di sản quý giá bị bỏ rơi, ông Việt rất đau xót, đã gặp lãnh đạo Bảo tàng tỉnh Hưng Yên đề xuất việc khai quật, kinh phí do ông bỏ ra. Tuy nhiên, đề xuất của ông đã không được đáp ứng. Năm 2004, qua dự án nghiên cứu về đời sống cư dân Đông Sơn của các nhà khoa học Australia, TS. Nguyễn Việt mới được tiếp cận trực tiếp với nghĩa địa mộ thuyền Động Xá thông qua các cuộc khai quật.

Hầu hết mộ thuyền chỉ được bảo quản bằng cách... đắp bạt (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Cuộc khai quật nhiều ngày ở Động Xá đã để lại cho TS. Nguyễn Việt nhiều cảm xúc, bởi ông đã có vô vàn phát hiện mới mẻ. Ông không khai quật kiểu truyền thống, cứ phá mộ, rồi vẽ sơ đồ, ghi chép, sau đó thì hoàn táng cho người chết, rồi cuối cùng di vật cũng tan nát cả. Khi phát hiện một ngôi mộ thuyền còn nguyên vẹn, TS. Nguyễn Việt đã cho máy cẩu, nhấc cả ngôi mộ bằng thân cây và lập tức đem về phòng thí nghiệm.

TS. Nguyễn Việt đầy vẻ tự hào: “Chúng ta thấy xác ướp các vị vua Ai Cập thú vị là vì trải qua mấy ngàn năm, những xác chết đó vẫn còn nguyên. Nhưng chúng ta đâu biết rằng, tổ tiên chúng ta từ thời Đông Sơn, cách nay hơn 2.000 năm, cũng vẫn còn nguyên vẹn, từ quan tài thân cây hình thuyền, đến xương cốt, đồ tùy táng…”.

Hoặc bị vứt lăn lóc như khúc củi thế này (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Chỉ có rất ít mộ thuyền được bảo quản cẩn thận bằng tủ kính(Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Theo TS. Nguyễn Việt, nếu phá ngôi mộ này ra ghi chép ngay tại bờ ruộng, lòng sông, thì sẽ chẳng thấy nó đặc biệt, vì sau đó, mọi thứ tan nát hết, nhưng để nguyên cả quan tài với xác ướp bên trong mà chiêm ngưỡng, thì thú vị không kém gì xác ướp Ai Cập.

Ngay sau khi trục chiếc quan tài thân cây hình thuyền lên khỏi mặt đất, TS. Nguyễn Việt đã dày tâm ngày đêm cùng các chuyên gia vùi đầu nghiên cứu. Ông đã lập hẳn một cơ sở mới ở Quảng Ninh để phục vụ cho các cuộc nghiên cứu mộ thuyền. Ông bảo, đã 6 năm trôi qua, kể từ ngày phát hiện ngôi mộ thuyền ở Động Xá, ông vẫn chưa thể khám phá hết được sự đặc biệt từ ngôi mộ thuyền này.

Riêng gỗ để sử dụng làm quan tài, là vấn đề đau đầu với các nhà khoa học. Tuy nhiên, TS. Nguyễn Việt đã gửi mẫu gỗ sang Đức và bằng các phương tiện kỹ thuật hiện đại, các nhà khoa học Đức đã xác định được loại gỗ làm quan tài chủ yếu là gỗ lim. Điều đặc biệt là quan tài được chôn dưới lòng đất, đầy bùn nhão, song bên trong quan tài lại chỉ có một lớp phù du đậm đặc, cực mịn. Lớp phù du này đã ngấm qua các thớ gỗ, thân cây suốt cả ngàn năm vẫn chưa đầy lòng quan tài.

Thân cây được mài nhẵn đến mức khi xếp hai miếng gỗ vào nhau, nước không ngấm qua được (Ảnh: Phạm Ngọc Dương).

Như vậy, theo TS. Nguyễn Việt, để làm được một chiếc áo quan bằng thân cây khoét rỗng, với phương tiện rất thô sơ, người Đông Sơn đã phải rất kỳ công. Từ việc hạ cây gỗ lim khổng lồ, vận chuyển từ rừng xuống đồng bằng, rồi chẻ làm đôi, đục thành máng như cái thuyền, rồi mài dũa để khi lắp vào khít đến mức nước không ngấm qua được là cả một quá trình tốn rất nhiều công sức. Chỉ có những cư dân của xã hội no đủ, có thừa thãi thời gian, mới làm được những chiếc quan tài như thế. Khi người chết được đặt vào quan tài, tấm thiên đậy lại, người ta tiếp tục dùng chất kết dính bôi kín, rồi đóng mộng thật khít, tạo ra môi trường yếm khí, nên mới bảo quản được xác lâu dài dưới lòng đất.

Ngoài việc làm quan tài cầu kỳ, thì việc “bảo quản” xác chết cũng rất kỳ công. Xác chết trong ngôi mộ thuyền mà ông khai quật được bọc bởi 40 lớp vải, rồi đến lớp cói. Mỗi lớp vải lại được bồi một lớp hợp chất kết dính như keo. Lớp vải, cói và lớp bồi đã tạo ra vỏ bọc xung quanh xác chết cứng, chắc chắn, yếm khí, chẳng khác gì các xác ướp Ai Cập. TS. Nguyễn Việt tin rằng, nếu những xác chết này, cùng quan tài bằng thân cây được đặt trong môi trường khô ráo, yếm khí như trong các kim tự tháp, thì các xác chết cũng sẽ được bảo quản rất tốt.

Theo TS. Nguyễn Việt, ngoài vùng Động Xá, thì nhiều vùng khác ở Đồng bằng Sông Hồng, lòng đất vẫn bảo quản tốt mộ thuyền. Qua các cuộc nghiên cứu mộ thuyền, TS. Nguyễn Việt có thể dựng lại hình ảnh của xã hội Đông Sơn cách nay từ 2-3.000 năm. Khi đó, đang diễn ra quá trình tiến biển. Lớp phù sa phủ mặt đất dày chừng 10cm (hiện giờ phù sa đã dày 70cm). Người Đông Sơn từ các vùng núi tiến xuống, chỉ cần rắc hạt lúa xuống đất là có ăn. Thời đó, trình độ canh tác lúa nước đã đạt tới đỉnh cao, nghề trồng lúa đã rất hoàn thiện. Những chiếc mộ thuyền chính là cánh cửa để tìm hiểu về xã hội Đông Sơn thời xưa, xã hội mà chúng ta ngày nay có rất ít thông tin và sự hiểu biết. Phát hiện này cho phép khẳng định tổ tiên trực tiếp của người Việt Nam là những người đã sáng tạo ra nền văn hóa Đông Sơn.

Cũng qua những hiện vật bằng đồng tìm được trong mộ thuyền Đông Sơn, đặc biệt là những chiếc trống đồng, có thể khẳng định rằng, kỹ thuật, mỹ thuật đúc đồng, cũng như văn hóa của người Việt thời Đông Sơn đã đạt trình độ khá cao, không kém gì những nền văn minh đương thời trong khu vực.

“Qua những chứng cứ tìm được từ mộ thuyền, chúng ta có thể tự tin tự hào về tổ tiên mình, là những người thông minh, sáng tạo, đầy tài hoa, chứ không phải là một bộ lạc nguyên thủy, đóng khố, sống trong hang đá, đàn ông chỉ biết đi săn, đàn bà chỉ biết hái lượm, trong những câu chuyện cổ tích” – ông Tăng Bá Hoành rưng rưng tự hào nói như vậy.