Đô thị hóa nông thôn - Cần sự bền vững

>>Đô thị hóa - Thách thức môi trường

>>Rác thải Việt Nam – Tiềm năng bỏ ngỏ

>>Trăn trở về câu chuyện 3 R

>>Thành phố thiếu mảng xanh

Quá trình đô thị hóa còn thiên vị nhu cầu tăng trưởng kinh tế mà chưa quan tâm sự phát triển bền vững của vùng nông thôn. Ảnh: Lê Anh Dũng

Đổi đời nhờ dự án đô thị hóa nông thôn

Đô thị hóa nông thôn là xu hướng tất yếu của công cuộc phát triển công nghiệp hóa - hiện đại hóa (CNH-HĐH). Những năm qua, Việt Nam đã tranh thủ thời cơ, phát triển công nghiệp, thương mại dịch vụ và đẩy mạnh quá trình đô thị hóa.

Thành tựu đáng kể trong quá trình phát triển CNH, HĐH, đô thị hóa nông thôn ở các đô thị VN trong thời gian qua là đã tranh thủ thu hút được nhiều chương trình, dự án lớn nhỏ với nhiều cấp độ và quy mô khác nhau.

Hiện tại, VN có khoảng 755 đô thị và trung bình cứ 1 tháng lại có 1 đô thị ra đời, có thể nói, chưa bao giờ tốc độ đô thị hóa ở VN lại diễn ra nhanh chóng và rộng khắp như hiện nay. Quá trình đô thị hóa đã góp phần tạo bước phát triển đột phá về công nghiệp, hạ tầng kỹ thuật, dịch vụ, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu sản xuất, cơ cấu lao động theo hướng sản xuất hàng hoá. Diện mạo nông thôn và đời sống tinh thần của người dân ngày càng phong phú và khởi sắc.

Bên cạnh những mặt tích cực, đô thị hóa tại Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi và hạn chế trong quản lý, điều hành và hiện đang phát sinh những vấn đề bức xúc, liên quan đến nông nghiệp và nông dân cần được nhận thức đúng và giải quyết hợp lý.

Tình trạng nông dân mất đất canh tác do bị thu hồi phục vụ các chương trình, khu công nghiệp và mở rộng hạ tầng đô thị. Nguồn sản xuất quan trọng bao đời của người dân nông thôn, nền tảng đảm bảo an ninh lương thực của địa phương bị chuyển đổi mục đích sử dụng.

Hàng chục ngàn ha đất nông nghiệp phải nhường chỗ cho các dự án, hàng chục vạn hộ dân nông thôn rời khu “thôn quê” đến sinh sống tại các khu tái định cư với hệ thống cơ sở hạ tầng và không gian hoàn toàn mới lạ. Việc chuyển mục đích sử dụng đất đã gây xáo trộn, ảnh hưởng lớn đến đời sống trước mắt cũng như về lâu dài của một bộ phận đông đảo nông dân. Đất nông nghiệp bị thu hẹp cũng đồng nghĩa với chuyện nông dân mất việc làm và giảm thu nhập.

Theo GS Tôn Gia Huyên, Hội khoa học đất Việt Nam, trung bình mỗi hộ bị thu hồi đất có 1,5 lao động rơi vào tình trạng không có việc làm, và mỗi ha đất nông nghiệp bị thu hồi sẽ lấy đi cơ hội làm việc của 13 lao động ở nông thôn. Việc thu hồi đất nông nghiệp đã tác động đến đời sống của nhiều hộ gia đình với hàng ngàn lao động và hàng triệu nhân khẩu nông nghiệp. 

Những năm qua Chính phủ Việt Nam đã có nhiều chính sách ưu tiên giải quyết việc làm cho nông dân vùng dự án nhưng mỗi năm chỉ giải quyết được khoảng 55.000 người – chiếm con số rất nhỏ trong tổng số lao động mất việc.

Và những hệ lụy

Trong quá trình chuyển đổi đất đai, giá trị đất ở một số khu vực từ chỗ ít giá trị, từ khi có dự án giá trị bỗng chuyển đổi với giá “không tưởng” đối với người nông dân. Chính vì giá đất cao như vậy nên những người dân ở đây nếu còn đất cũng đã bán đất để tạo vốn cho việc làm ăn. Nhiều hộ đã đổi đời bằng cách này.

Tuy nhiên, cũng không phải nơi nào rơi vào dự án người dân đều may mắn. Theo nghiên cứu của Trung tâm Hỗ trợ nông dân cho biết “Khảo sát thực tế tại nhiều quận, huyện ngoại thành, chúng tôi cảm thấy xót xa khi đời sống nông dân gặp nhiều khó khăn do không còn ruộng để sản xuất vì đất bị đưa vào quy hoạch, đô thị hóa, ô nhiễm…”

Cùng với số đất bị thu hồi, tình trạng nông dân không có việc làm trở nên bức xúc hơn bao giờ hết. Cuộc sống của hàng vạn hộ nông dân hoàn toàn phụ thuộc vào số tiền đền bù tái định cư. Sự nhàn rỗi cộng với số tiền đền bù cao tạo cho người dân trước mắt một cuộc sống sung túc, làm cho họ có ảo tưởng và cách thức tiêu tiền trở nên thiếu tính toán và không nhận ra mình đang phung phí chính nguồn sống của tương lai. Sự đổi đời nhanh chóng cộng với sự nhàn rỗi trong môi trường mới, nhiều cạm bẫy đã vô tình tạo cơ hội cho các tệ nạn xã hội phát sinh, đặc biệt là các đối tượng thanh, thiếu niên.

Có những dự án “treo” trong nhiều năm (xã Vĩnh Lộc B) và trải qua mấy lần thay đổi chủ đầu tư vẫn chưa triển khai, khiến hàng trăm ha đất (trước đây trồng lúa) bị bỏ hoang. Nhiều khu vực thuộc vùng quy hoạch, nhà cửa của dân thuộc khu vực bị hư hỏng nặng cũng không được phép xây sửa, gây nỗi bức xúc cho người dân. Tại huyện Nhơn Trạch, tỉnh Đồng Nai tính đến cuối năm 2010 có khoảng 74 dự án nhà ở, khu dân cư đang triển khai xây dựng. Trong đó, khoảng 20 dự án treo, chậm triển khai, dẫn đến nghịch lý là đất vẫn còn đó trong khi người dân lại không thể canh tác. Và rải rác trên khắp cả nước hầu như đâu đâu cũng có những dự án lơ lửng như vậy.

Người nông dân mất đất canh tác, họ phải lên các thành phố làm mọi nghề để kiếm sống. Hà Nội và TP HCM là hai thành phố mà người dân lao động bốn phương đổ về nhiều nhất. Những người nông dân này phải làm đủ các nghề từ bán hàng rong, đến bốc vác, đào ống nước, đóng cọc… để kiếm thêm thu nhập cho gia đình và bản thân. Những người lao động nông dân nghèo này thường thuê trọ trong các con hẻm, ngõ ngách với điều kiện vô cùng thiếu thốn.

Có nhiều khu vực, hơn chục nguời làm nghề đào ống nước hay đóng cọc cùng chen chúc trong một ngôi nhà gần 20 m2 là hình ảnh hết sức quen thuộc ở Hà Nội.

Tại ngõ Trại Cá (Hoàng Mai, Hà Nội) mới thấy cuộc sống của người lao động vất vả như thế nào. Vòng qua rất nhiều ngõ ngách mới vào được bên trong, đường đi chỉ khoảng 50-70cm. Ở ngõ Gốc Đề (Minh Khai, Hà Nội) dọc hai bên mương nhỏ bốc mùi hôi thối là nơi trọ của nhiều người làm thuê cửu vạn. Phòng trọ tối tăm, ẩm uớt, chuột chạy rinh rích với mùi hôi thối bốc lên mới thấy hết cám cảnh cho những người lao động vất vả này.

Nếu người nông dân không chọn phương án kiếm sống ở những thành phố lớn hơn thì lại chọn phương án kiếm sống tại chỗ một cách vô cùng chật vật. Một ngày mới bắt đầu với ông Lam (huyện Kim Động, Hưng Yên) là dậy sớm, bày biện những dụng cụ như máy bơm, mỏ lết, kìm, thau nước… và chờ đợi những người khách đầu tiên đến vá xe. Đất canh tác đã không còn, mọi người trong gia đình phải xoay xở mọi cách để kiếm sống, nuôi con cái ăn học.

Ông Lam giãi bày: “trước đây, có đất để trồng rau và nuôi heo. Công việc thuần nông này không khá giả nhưng không phải lo với một gia đình năm người. Mảnh đất ấy còn là nơi sinh nhai, cho các con xây nhà khi chúng đến tuổi yên bề gia thất. Từ ngày phải giao đất cho dự án, công việc vá xe chỉ đủ mua gạo sống qua ngày. Nói chung là lo lắm nhưng không phải mình gia đình tôi như vậy. Nhiều gia đình trong khu vực cũng rơi vào tình trạng như vậy…”