Hiểm họa bọ xít hút máu

Đẻ trứng như vãi đạn

Đến chiều qua, 16-9, 35 con bọ xít hút máu cái trưởng thành trong tổng số 160 con khỏe mạnh  đẻ được gần 400 trứng, kể từ ngày thu hồi chúng từ một ổ trên 200 con tại một ngôi nhà có người ở ngoại thành Hà Nội cách đây sáu hôm.

Số trứng này được các nhà khoa học ở Viện Sinh thái & Tài nguyên Sinh vật (ST&TNSV) tiếp tục giữ lại như đối với các mẻ trứng khác do các con bọ xít hút máu thu được trước đó đẻ. TS. Trương Xuân Lam, Trưởng phòng Côn trùng Thực nghiệm, Viện ST&TNSV, cho hay, chúng được đặt trong một cái lọ, nền lót giấy vệ sinh ở điều kiện nhiệt độ bình thường.

“Đẻ trứng xong, cũng như các loài côn trùng khác, bọ xít hút máu mẹ bỏ trứng lại và đi kiếm ăn”, TS. Trương Xuân Lam diễn giải. “Theo kinh nghiệm ban đầu mà chúng tôi vừa tích lũy, khoảng 17 ngày sau, trứng sẽ nở thành ấu trùng và những con bọ xít hút máu sơ sinh này cũng sẽ phải tự đi tìm máu để sinh tồn”.

Đáng chú ý, tỷ lệ trứng nở vô cùng cao. Cứ 100 trứng bọ xít hút máu, có không dưới 90 quả nở thành con.

Với thời gian trứng nở hơn nửa tháng và tỷ lệ nở cao như vậy, nhà khoa học tiên phong ở Việt Nam về lĩnh vực đang được dư luận rất quan tâm này tỏ ra lo ngại không biết mức độ lan tỏa của bọ xít hút máu trong các khu dân cư ở Hà Nội ra sao.

“Chúng tôi mới điều tra trên một diện rất hẹp, phần lớn là phát hiện tình cờ từ các khu dân cư”, TS Lam cho hay.

Các nhà khoa học chưa biết mức độ phân bố của bọ xít hút máu ra sao nhưng có một điều chắc rằng loài côn trùng này đã và đang thích nghi rất nhanh với môi trường sống và tập tính của con người.

Chúng thích nghi như thế nào, bắt đầu từ bao giờ, tàn phá rừng ảnh hướng thế nào đến môi trường sinh sống tự nhiên của chúng, tác động ra sao đến việc chúng xâm nhập môi trường  sống của con người, và chiều hướng phát triển sắp tới của chúng ra sao trong bối cảnh khí hậu toàn cầu thay đổi, v.v…, là những câu hỏi lớn chưa có lời giải ở Việt Nam.

Dù thu thập mẫu vật theo kiểu chỉ điểm từ ba tháng qua, bản đồ bọ xít hút máu cho thấy địa bàn tìm thấy chúng đã lan ra khá nhiều tỉnh thành, nhất là tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, và Đà Nẵng, v.v... Tại TP HCM, các nhà khoa học phát hiện được bọ xít hút máu tại không dưới tám điểm ở các Quận 1, Quận 5, và Quận Gò Vấp, v.v…

Sự di chuyển của bọ xít hút máu đến các địa phương kia như thế nào? Chúng di chuyển theo những người mà chúng bám hút máu hoặc vật dụng họ mang theo các phương tiện giao thông? Hay chúng tấn công trực tiếp các khu dân cư từ môi trường thiên nhiên hoang dã gần đó bị tàn phá? Hay còn có cách xâm nhập nào khác? Đấy là các câu hỏi tiếp theo mà một mình các nhà khoa học ở Viện ST&TNSV bằng một nghiên cứu nho nhỏ chưa được chính thức thông qua khó  trả lời trọn vẹn.

Trong lúc chờ có một sự thức tỉnh, sự liên kết ở cấp cao hơn, rất may, mấy tuần qua, nhóm các nhà khoa học ở cấp cơ sở đã chủ động tập hợp lại để tìm hiểu đề tài rất thú vị này. Họ là các chuyên gia đến từ Viện ST&TNSV, Viện Công nghệ Sinh học (đều thuộc Viện Khoa học & Công nghệ Việt Nam), Viện Thú y  (thuộc Bộ NN&PTNT), và Viện Sốt rét Ký sinh trùng Côn trùng Quy Nhơn (Bộ Y tế).

Cháu Tạ Đăng Quang, 3 tuổi ở ngõ 175, Cầu Giấy bị bọ xít đốt ở tay, chân và lưng Ảnh: Chụp tại phòng côn trùng học lúc 17 giờ 30 ngày 16-9. Ảnh: Phạm Yên.

Ký sinh trùng đường máu, mầm họa

Đáng chú ý nhất thời gian qua không phải là phát hiện được bao nhiêu bọ xít hút máu nữa mà là tìm thấy ký sinh trùng nội bào trong cơ thể những con côn trùng tưởng là vô hại này. Vì sao vậy khi mà hơn 100 người bị đốt có những triệu chứng như ngứa, đau, sưng thành vùng lớn nơi bị đốt; thậm chí, có người phải đến bệnh viện khám và điều trị?

TS. Trương Xuân Lam đã phát hiện ra một loài trùng roi sống trong hệ thống tiêu hóa của bọ xít hút máu mà ông đã thu thập. Kết quả nghiên cứu ông cùng Th.S Nguyễn Thị Giang Thanh – Bộ môn Ký sinh trùng, Viện Thú y, bước đầu đưa ra kết quả loài trùng roi ký sinh thuộc lớp Protozoa và giống Trypanosoma thông qua hình thái học (phiết kính nhuộm Giemsa) và các đặc tính sinh học như có khả năng di chuyển nhờ chuyển động roi trong dịch vật chủ, có khả năng sinh sản trực phân và thích ứng trên bản động vật chuột bạch trong phòng thí nghiệm.

Tuy nhiên, để xác định loài trùng roi này thuộc loài nào, các nhà khoa học còn phải nghiên cứu tiếp bằng kỹ thuật sinh học phân tử để so sánh giữa các hệ gene di truyền trong cùng loài, để nhận biết đặc điểm sinh học, đặc tính gây bệnh cho gia súc, người; và nhận biết sự trốn trách nhiệm miễn dịch của chúng. Công việc này do PGS. TS. Lê Thanh Hòa, Viện Công nghệ Sinh học, thực hiện.

Câu hỏi đặt ra là con Trypanosom vừa tìm thấy ở trong cơ thể bọ xít hút máu ở Hà Nội thuộc loài nào trong số bốn loài nêu ra kia. Đáng chú ý, dù thuộc loài nào, Trypanosom đều có nguy cơ gây bệnh, nhẹ là cho gia súc, và nặng là cho người (xem bảng).

Ở nước ta, loài Trypanosoma evansi đã được xác định gây bệnh cho động vật ăn cỏ như trâu, bò, dê, và ngành thú y đã nghiên cứu về chúng nhiều năm. Bệnh do Trypanosoma evansi gây nhiều thiệt hại cho ngành chăn nuôi, đặc biệt ở thập niên 60 và 70 của thế kỷ trước.

Bệnh phát triển thành dịch, gây đổ ngã trâu bò hàng loạt. Đến nay, chưa có nghiên cứu nào được thực hiện để tìm hiểu xem có Trypanosoma evansi trên người ở Việt Nam hay không. Tuy nhiên, ở Ấn Độ, Joshi và cộng sự đã công bố sự xuất hiện thích ứng của loài Trypanosoma evansi trên người và có khả năng gây bệnh cho người.

“Các phát hiện trên đây chỉ là bước đầu. Cần nghiên cứu sâu hơn về đặc điểm sinh thái, phân loại và sự lưu hành của loài bọ xít hút máu. Đặc biệt, cần nghiên cứu xác định loài, giống và ảnh hưởng của trùng roi ký sinh trong cơ quan tiêu hóa của bọ xít hút máu đối với sức khỏe cộng đồng”, TS Trương Xuân Lam kiến nghị.

Các bệnh trên người và gia súc do Trypanosoma gây ra

Nguồn: TS Trương Xuân Lam, Viện ST&TNSV

- Nhóm nhà khoa học sẽ tiến hành xác định những con bọ xít hút máu vừa thu được ở Việt Nam thuộc loài nào, đặc điểm sinh học thích ứng với các điều kiện môi trường của chúng ra sao, tìm hiểu xem chúng có nguy cơ trở thành vật chủ trung gian truyền bệnh hay không, nghiên cứu khả năng nguy cơ chúng mang mầm bệnh đến đâu, và đánh giá sự lưu hành địa lý của chúng ở Việt Nam. Bước cuối cùng, và quan trọng nhất, là sẽ phải tìm hiểu xem ảnh hưởng của chúng tới sức khỏe cộng đồng thế nào

- Bọ xít hút máu người thuộc giống Triatoma và Rhodinus thuộc họ Reduviidae, bộ Hemiptera, tìm thấy nhiều ở Nam Mỹ. Năm 1996, ước tính 16 - 18 triệu người nhiễm bệnh. Trong số đó, hơn 6 triệu người bị bệnh lâm sàng và 45.000 người chết mỗi năm.