Phản biện xã hội về môi trường - xu thế phát triển tất yếu

Phản biện xã hội về môi trường - xu thế phát triển tất yếu - Ảnh: TL

Phản biện xã hội về môi trường có thể được coi là một dạng của hoạt động phản biện xã hội với đối tượng tập trung vào các vấn đề môi trường của một chính sách, dự án, chương trình, kế hoạch, đề án (gọi chung là đề án về môi trường). Trong bối cảnh ngày càng gia tăng xung đột về môi trường thì vai trò của phản biện các chính sách về môi trường ngày càng quan trọng và cần được thúc đẩy. Nhưng hiện nay vẫn chưa có quy định cụ thể về loại hình phản biện này.

Hoạt động phản biện xã hội được thực hiện ở nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có lĩnh vực môi trường. Một số hoạt động phản biện xã hội về môi trường điển hình mà Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) và các tổ chức thành viên đã triển khai, được các cơ quan có thẩm quyền chấp thuận và dư luận xã hội đánh giá cao. Tiêu biểu như các góp ý cho dự án thay nước hồ Tây bằng nước sông Hồng và đề nghị các cơ quan chức năng không thông qua phương án thay thế nước hồ, tránh việc lãng phí đầu tư tới 23 triệu USD vào dự án. Hoặc bảo vệ rừng quốc gia Cúc Phương nơi có đoạn dự án đường Hồ Chí Minh đi qua rừng, thông qua việc đề xuất tạo các hành lang an toàn để động vật hoang dã có thể di chuyển, không làm thay đổi sinh cảnh của khu vực rừng. Hay p hản biện dự án quy hoạch thành phố bên bờ sông Hồng đoạn qua TP.Hà Nội nhằm bảo đảm chế độ thủy văn và môi trường nước của sông Hồng; góp ý kiến phản biện vào đề án quy hoạch Thủ đô mở rộng liên quan đến vấn đề môi trường, nhằm bảo đảm bảo cảnh quan và môi trường khi mở rộng Thủ đô.

Tuy vậy hoạt động phản biện không phải lúc nào cũng diễn ra suôn sẻ, thuận lợi. Một mặt do chúng ta chưa hình thành thói quen tiếp nhận những thông tin từ nhiều chiều khác nhau, với tư duy chủ quan là cơ quan công quyền lúc nào cũng đúng. Nhiều nơi, nhiều chỗ xem phản biện như là những ý kiến phản đối, gây khó dễ cho những cơ quan thực thi đề án vì vậy mang tâm lý không muốn hợp tác. Đôi khi những khuất tất mang màu sắc lợi ích nhóm muốn tạo vòng khép kín đề án cũng được khỏa lấp, bằng cách viện dẫn coi phản biện xã hội là tạo sự bất ổn, gây nguy cơ rối loạn xã hội. Thiếu sự hợp tác từ phía chủ đề án đã làm cho các tổ chức xã hội, các nhà khoa học khó tiếp cận những thông tin để có thể đánh giá, phân tích một cách thấu đáo nội dung đề án.

Bên cạnh đó, hành lang pháp lý liên quan đến hoạt động phản biện xã hội còn chưa hoàn thiện, trong đó có cơ chế về tài chính là những rào cản làm hạn chế tính hiệu quả của hoạt động phản biện xã hội. Để hoạt động phản biện xã hội nói chung và phản biện về môi trường nói riêng đạt hiệu quả cao cần nỗ lực từ 2 phía chủ thể và khách thể. Các chủ thể chương trình đề án, dự án phải thấy rõ sự cần thiết của việc lấy ý kiến phản ánh của xã hội, trong đó có phản biện xã hội. Vì vậy, chủ thể cần đặt yêu cầu phản biện xã hội cho các tổ chức hội xã hội nghề nghiệp, trong trường hợp cần thiết có thể đặt yêu cầu phản biện xã hội cho VUSTA là tổ chức tập hợp rất nhiều hội nghề nghiệp chuyên ngành.

Các đề án cần đặt yêu cầu phản biện xã hội rất đa dạng, nhưng chủ yếu là các đề án của các cơ quan Ðảng, Nhà nước các cấp, các dự án đầu tư sử dụng nguồn kinh phí từ ngân sách Nhà nước. Hoạt động phản biện xã hội của các tổ chức xã hội, nghề nghiệp cần được thực hiện theo các phương thức đặt hàng trực tiếp của các cơ quan Ðảng, Nhà nước các cấp có thẩm quyền phê duyệt, hoặc trình phê duyệt đối với các đề án cần lấy ý kiến phản biện xã hội; đặt hàng theo đề xuất của các tổ chức xã hội, nghề nghiệp đối với các đề án có tác động lớn về kinh tế - xã hội, môi trường sau khi có sự đồng ý của cơ quan Ðảng, Nhà nước có thẩm quyền giao cho các hội xã hội, nghề nghiệp tổ chức phản biện xã hội trước khi các cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định.

Các tổ chức xã hội, nghề nghiệp chủ động đề xuất các đề án cần lấy ý kiến phản biện xã hội đã quy định trong lĩnh vực có liên quan. Các cơ quan quản lý ở Trung ương và địa phương chủ trì đề án trong các lĩnh vực có liên quan có trách nhiệm lấy ý kiến tư vấn, phản biện và giám định xã hội của các tổ chức xã hội, nghề nghiệp trước khi phê duyệt hoặc trình cấp có thẩm quyền phê duyệt. Các cơ quan đặt hàng yêu cầu phản biện xã hội cần nêu rõ nội dung yêu cầu phản biện xã hội cho các tổ chức xã hội, nghề nghiệp. Mặt khác cần cung cấp đầy đủ, kịp thời những thông tin, tư liệu cần thiết, bảo đảm các điều kiện thuận lợi về thời điểm, thời gian, kinh phí và sử dụng cơ sở vật chất (nếu có thỏa thuận) cho các tổ chức xã hội, nghề nghiệp thực hiện nhiệm vụ được yêu cầu.

Khi có ý kiến phản biện xã hội cần xử lý, tổng hợp các kiến nghị, đề xuất của tổ chức xã hội, nghề nghiệp vào hồ sơ đề án trình các cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định. Các khách thể là các các tổ chức xã hội, nghề nghiệp khi nhận trách nhiệm phản biện xã hội phải thực hiện các biện pháp thích hợp để tập hợp các chuyên gia đầu ngành, các chuyên gia có kinh nghiệm hoạt động trong lĩnh vực có liên quan của tổ chức trong việc triển khai nhiệm vụ phản biện xã hội với chất lượng cao, đề xuất các kiến nghị cụ thể với cơ quan đặt yêu cầu. Mặt khác phải chịu trách nhiệm về nội dung, tiến độ thực hiện và tính khoa học, độc lập, khách quan, trung thực của nội dung báo cáo kết quả phản biện xã hội. Chịu trách nhiệm trước xã hội và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền về căn cứ khoa học, tính hợp pháp của nội dung phản biện xã hội và những kiến nghị, đề xuất.

Trong quá trình thực hiện mở rộng dân chủ để người dân tham gia hơn nữa vào quá trình quyết định sự phát triển của đất nước, hoạt động phản biện xã hội nói chung và phản biện về môi trường nói riêng sẽ càng được quan tâm chú ý và đề cao. Các tổ chức xã hội, nghề nghiệp cần phát huy tiềm năng to lớn của đội ngũ chuyên gia để có thể thực hiện tốt hoạt động phản biện xã hội và nâng cao vai trò của tổ chức trong xã hội, đáp ứng sự kỳ vọng của xã hội nhất là trong công tác bảo vệ môi trường. Trong bối cảnh đó, việc mở rộng phạm vi và quy định cụ thể chủ thể phản biện cũng là điều cần tính tới, nhằm đáp ứng nhu cầu và xu thế phát triển tất yếu của thời đại.