Biến đổi khí hậu hay con người giết chết các loài vật khổng lồ?

 
Con người có thể đã tác động tới sự tuyệt chủng của voi ma mút lông mịn.- Ảnh: Andrew Nelmerm

Chúng từng là những loài động vật kỳ lạ nhất trên trái đất: gấu túi lớn như hà mã, con lười lớn hơn gấu, voi bốn ngà, và một con ta-tu có lẽ chỉ nhỏ hơn một chiếc xe VW Beetle. Chúng phát triển mạnh mẽ trong hàng triệu năm, sau đó biến mất khỏi hành tinh của chúng ta.

Đây là một trong những bí ẩn hấp dẫn nhất trong ngành cổ sinh vật học và sẽ là tâm điểm của một cuộc họp tại Đại học Oxford trong tuần này khi các đại biểu sẽ tranh luận liệu biến đổi khí hậu hay con người đã giết chết động vật lớn của hành tinh.

"Những sinh vật như lười đất khổng lồ, con răng chạm, hay loài ta-tu có kích cỡ bằng một chiếc xe, đã biến mất ở Bắc và Nam Mỹ khoảng 10.000 năm trước, khi có những thay đổi lớn về khí hậu - mà một số nhà khoa học cho là nguyên nhân gây ra sự tuyệt chủng của chúng”, ông Yadvinder Malhi, giáo sư khoa học sinh thái tại Oxford, một trong những người tổ chức hội nghị “Động vật khổng lồ và chức năng hệ sinh thái.”

Tuy nhiên, cũng có thể con người hiện đại đã di chuyển vào vùng lãnh thổ của những sinh vật khổng lồ vào khoảng thời gian này - và nhiều người trong chúng ta cho rằng có quá nhiều của sự trùng hợp xảy ra khi những con vật này biến mất. Những sinh vật đã trải qua hàng triệu năm của biến đổi khí hậu trước đó. Tuy nhiên, đó là lần đầu tiên chúng gặp phải con người.”

Con người hiện đại có nguồn gốc từ châu Phi khoảng 70.000 năm trước đây, đi khắp châu Á và tới châu Úc 50.000 năm trước, thời gian này trùng với một làn sóng tuyệt chủng của các sinh vật ở đó, bao gồm cả Diprotodon, một loài gấu túi đã phát triển đến kích thước của một con hà mã hiện đại. Khoảng 14.000 năm trước, con người đã đến Bắc Mỹ qua  vùng đất mà sau này nối liền Siberia và Alaska. Sau đó, họ đi về phía nam.

Khoảng 10.000 năm trước, người tinh khôn đã chinh phục vùng Bắc và Nam Mỹ vào thời điểm trùng hợp với sự tuyệt chủng động vật cực lớn, bao gồm cả các con lười khổng lồ và glyptodon.

“Chúng tôi nghĩ rằng ở châu Phi và Đông Nam Á – với các loài động vật như sư tử, voi và tê giác - là nơi cư trú chính của động vật lớn ngày nay, nhưng trong quá khứ những sinh vật khổng lồ phát triển mạnh ở Úc, Bắc Mỹ và cả Nam Mỹ,” Giáo sư Adrian Lister thuộc Bảo tàng lịch sử tự nhiên ở London cho biết. Câu hỏi đặt ra là: Tại sao chúng tồn tại trong thế giới cũ nhưng lại biến mất trong thế giới mới?

“Một số người tin đó là vì động vật lớn ở châu Phi và Đông Nam Á trở nên cảnh giác với con người và quyết định để tránh xa loài người bằng bất cứ giá nào. Tuy nhiên, tôi cũng nghĩ rằng biến đổi khí hậu có thể đã xảy ra tại Mỹ và châu Úc và con người chỉ ăn những con vật lớn khi chúng đã bị suy yếu do mất môi trường sống và các vấn đề liên quan đến khí hậu khác.”

Ý tưởng con người có liên quan đến việc xóa bỏ hàng chục loài động vật khổng lồ khi chúng ta còn săn bắn hái lượm có ý nghĩa quan trọng trong mọi trường hợp. Cho tới gần đây, người ta nghĩ rằng chỉ khi con người bắt đầu canh tác nông nghiệp cách đây hàng ngàn năm trước đây thì mối quan hệ giữa các loài trong thế giới tự nhiên mới bị mất cân bằng. Cho tới lúc đó, con người vẫn có mối quan hệ gần gũi với thiên nhiên. Nhưng nếu săn bắn hái lượm xưa giữ vai trò trong việc tiêu diệt các loài động vật khổng lồ 50.000 năm trước đây, thì chỉ là do con người xuất hiện không đúng chỗ.

Hơn thế, nhân loại vẫn phải trả giá cho sự biến mất của các động vật lớn của Mỹ và châu Úc. “Hiện nay có rất nhiều bằng chứng cho thấy động vật ăn cỏ lớn như gomphotheres, một giống voi bị tuyệt chủng ở Nam Mỹ khoảng 9.000 năm trước , đã đóng một vai trò quan trọng trong việc rải rác chất dinh dưỡng trong các khu vực như Amazon. Chúng ăn trái cây trong rừng, trong đó có bơ, và phân của chúng sau đó sẽ bón cho các khu vực khác. Việc đó không còn xảy ra và kết quả là những nơi như Amazon ngày nay bị ảnh hưởng bởi dinh dưỡng thấp,” Malhi nói.

Một ví dụ khác là loài gấu túi khổng lồ Diprotodon, mà một số nhà khoa học đã lập luận rằng các bụi cây tại Úc vẫn giữ mức sinh khối rất thấp. Khi loài gấu này biến mất, cây và cây bụi trên vùng hẻo lánh lớn không bị cản trở. Kết quả là các bụi cây bị cháy, việc này đã trở thành một vấn đề nghiêm trọng ngay sau khi gấu túi khổng lồ biến mất khỏi Úc.

  Diprotodon, loài thú có túi lớn nhất được biết đến đã từng sống tại Úc - Ảnh: Alamy

Tương tự như vậy, những sinh vật như voi ma mút đóng một vai trò quan trọng trong việc kiểm soát hoạt động của gấu túi khổng lồ và duy trì đồng cỏ khỏe mạnh ở các vùng vĩ độ cao như Siberia. Khi voi ma mút tuyệt chủng, gấu túi tiếp quản vùng đất này và gây thiệt hại cho cảnh quan.

“Rõ ràng rằng rất nhiều sự hiểu biết của chúng ta về hệ sinh thái hiện đại là không đầy đủ vì người ta đã công nhận là có loài động vật khổng lồ như voi ma mút hoặc gấu túi khổng lồ.” Malhi nói thêm. Ngày nay các con vật này không còn tồn tại trong  tự nhiên vì chúng bị thiếu một số yếu tố  quan trọng để tồn tại.”

Nhận thức này đã khiến một số nhà khoa học đề nghị di chuyển những loài vật khổng lồ còn tồn tại trên trái đất tới vùng khác để phục hồi hệ sinh thái lại điều kiện như trước đây. Một trong những thí nghiệm đang được thực hiện bởi các nhà sinh thái học Sergey Zimov tại một khu bảo tồn thiên nhiên được gọi là Công viên Pleistocene ở Siberia. Zimov đã giới thiệu bò xạ hương, nai sừng tấm và các động vật lớn khác và đang cố gắng để tìm hiểu xem việc gặm cỏ của chúng liệu có khôi phục lại cảnh quan lành mạnh như trước đây hay không. Các nhà nghiên cứu khác thậm chí còn đi xa hơn và đã đề xuất đưa động vật lớn đã tuyệt chủng trở lại cuộc sống. Ví dụ, một số nhà khoa học cho rằng có thể nhân bản một con voi ma mút khổng lồ từ những hóa thạch đông lạnh tìm thấy ở Siberia và sử dụng một con voi châu Á như một người mẹ thay thế.

Lister rất cẩn trọng về triển vọng của công việc này, tuy nhiên. “Tôi nghĩ mọi người đánh giá thấp những khó khăn có liên quan. Các xác chết khổng lồ chúng tôi tìm thấy đã hàng ngàn năm tuổi và chúng ta vẫn chưa tìm thấy cái xác nào còn nguyên vẹn, tế bào còn nguyên vẹn với một nhân. Nếu không có thứ này, bạn sẽ thấy rất khó khăn để tái sinh một con vật như con voi ma mút trở lại cuộc sống."

Trong thực tế, bài học thực tế từ số phận các động vật lớn của Trái Đất là để con người coi trọng vai trò của những loài còn sống sót trên Trái Đất. Nhà sinh thái học của Đại học Oxford, Emily Read, một nhà tổ chức hội nghị, cho biết: “Chúng tôi cần phải bảo vệ động vật lớn. Hơn 20.000 con voi bị giết trong năm 2012 với số lượng ngà voi và tê giác đang suy giảm vì sừng của chúng bị buôn bán bất hợp pháp với giá cao hơn cả giá vàng. Nó không chỉ là vấn đề đáng suy nghĩ về giá trị văn hóa của các loài động vật lớn, nhưng thực tế là việc loại bỏ chúng ảnh hưởng đến toàn bộ hệ sinh thái".