Theo sử sách, năm 1308, vua Trần Nhân Tông nhập niết bàn tại am Ngoạ Vân, thiền sư Pháp Loa dưới sự dìu dắt của vua Trần Nhân Tông đã được truyền pháp, tiếp tục làm vị tổ thứ 2 của phái thiền Trúc Lâm. Dưới thời thiền sư Pháp Loa, giáo lý Trúc Lâm càng có sức quyến rũ mạnh mẽ tín đồ đạo Phật trong vùng. Từ Yên Tử, giáo lý Trúc Lâm phát triển ra khắp vùng Đông - Bắc. Trong thời kỳ này đã có 800 ngôi chùa lớn nhỏ được dựng lên, trong đó có chùa Mỹ Cụ. Ban đầu khởi dựng, chùa có quy mô và kết cấu kiến trúc kiểu chữ đinh. Đến thời sau này chùa được mở rộng ra khá khang trang, bao gồm chùa chính, nhà tổ, nhà tăng, tạo thành một kiến trúc tổng thể hình chữ khẩu.
 |
||
|
Theo văn bia cổ hiện đang được lưu giữ thì chùa Mỹ Cụ đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo vào các năm: Cảnh Hưng thứ 2 (1741), Cảnh Thịnh thứ 8 (1800), Gia Long thứ 18 (1819), Tự Đức thứ 11 (1858), Thành Thái thứ 11 (1899).Tuy nhiên, trải qua thời gian và chiến tranh, cuối thời Nguyễn, ngôi chùa đã bị tàn phá, chỉ còn lại chùa chính kiến trúc kiểu chữ đinh, nhưng kết cấu vì kèo và điêu khắc còn giữ được khá nguyên trạng và hệ thống tượng pháp có giá trị nghệ thuật cao, như tượng A Di Đà, tượng Thích Ca Màu Ni, tượng Quan Âm Chuẩn Đề, tượng Ca Diếp, tượng Anan... Mỗi pho tượng mang một hình dáng, biểu hiện nội tâm khác nhau, vô cùng sinh động. Trong đó đa phần được đắp bằng đất sét. Đây đều là những pho tượng đẹp, hình dáng và kích thước quy chuẩn, cân đối, bên ngoài phủ một lớp sơn son thiếp vàng, thoạt nhìn khó có thể phân biệt là tượng đất sét hay tượng gỗ. Đa số các pho tượng vẫn được lưu giữ khá tốt. Những giá trị khác biệt của hệ thống tượng pháp trong chùa Mỹ Cụ đó là các pho tượng bằng đất sét và bằng gỗ đều được tạc tỉ mỉ và khéo léo, mỗi pho tượng mang một hình dáng, biểu hiện nội tâm khác nhau. Các nét chạm trổ mềm mại nhưng khoẻ khoắn và dứt khoát. Màu sắc, hoa văn trang trí trên từng pho tượng đều mang đậm nét bản sắc văn hoá dân tộc.
Theo các tài liệu đã nghiên cứu từ trước tới nay, chùa Mỹ Cụ là một trong số ít những chùa ở Quảng Ninh có tượng Phật làm bằng đất sét. Bên cạnh đó, trên phần mái ngôi chùa Mỹ Cụ còn có những mảng chạm ở các vì kèo, đầu dư, kẻ, bảy... thể hiện sự khéo léo và cầu kỳ của những người thợ có tâm tạo dựng và trùng tu chốn phật đài.
Chùa Mỹ Cụ hiện gồm có khu bái đường, nhà tổ và nhà tăng, được Bộ Văn hoá - Thông tin xếp hạng là di tích nghệ thuật cấp quốc gia năm 2000. Tuyến đường từ quốc lộ 18 đi qua thôn Mỹ Cụ vào đến chùa cũng đã được đầu tư để du khách thuận lợi đến thăm ngôi chùa cổ và cùng chiêm ngưỡng giá trị nghệ thuật của các pho tượng trong chùa.