Theo các nhà nghiên cứu văn hoá, đàn đáy là một loại nhạc cụ độc đáo, do người Việt sáng tạo ra. Đây là loại nhạc khí chỉ có ở Việt Nam, trên thế giới không có loại đàn nào giống đàn đáy của Việt Nam. Đàn đáy là di sản văn hoá phi vật thể đồng hành với di sản hát nhà tơ (hát, múa cửa đình) ở nước ta nói chung và ở Quảng Ninh nói riêng.
Đàn đáy có đặc tính dân tộc rõ rệt với đặc điểm độc đáo: Cần đàn đáy (dọc đàn) dài khoảng 116cm-120cm, được làm bằng tre cao thang 7 bậc chia đều; đầu đàn hình lá đề, có 3 trục yên dây được làm bằng gỗ cứng cắm xuyên qua đầu cần đàn; đàn có 3 dây, chỉ làm bằng sợi tơ se; que gảy có thể làm bằng tre, giang hay bằng nhựa, đồi mồi. Đàn đáy âm thanh ấm, có thể chơi các kỹ thuật giống như đàn nguyệt, đàn tỳ bà và đàn tam. Trong hát nhà tơ, đàn đáy còn đóng vai trò là tiếng nói đối thoại với giọng hát, tiếng phách và tiếng trống chầu...
 |
| Cụ Phạm Văn Lận, nghệ nhân chơi đàn đáy một thời. |
Sau hơn 1 năm (từ tháng 10-2010 đến tháng 6-2012) thực hiện Dự án sưu tầm, nghiên cứu và phục dựng văn hoá phi vật thể hát nhà tơ, hát múa cửa đình, Hội Văn nghệ dân gian tỉnh đã tổ chức nhiều đoàn, nhiều lần đi nghiên cứu, sưu tầm ở các làng, xã nơi vùng sâu, vùng xa, biên giới, biển, đảo của huyện Vân Đồn, Đầm Hà, Tiên Yên, Hải Hà và TP Móng Cái để tìm về nguồn gốc hát nhà tơ, hát múa cửa đình; đồng thời đi tìm những loại nhạc cụ dùng cho việc hát nhà tơ, hát - múa cửa đình ở Quảng Ninh. Qua đây, dự án đã tìm được một nghệ nhân từng đánh đàn đáy phục vụ cho hát nhà tơ, hát múa cửa đình ở Quảng Ninh. Đó là cụ Phạm Văn Lận, 96 tuổi ở thôn Bắc, xã Vạn Ninh, thành phố Móng Cái. Khi chúng tôi đưa cho cụ chiếc đàn đáy, cụ xúc động nói: “Đây là chiếc đàn đáy vẫn thường để đánh trong các lễ hội đình phục vụ cho hát nhà tơ, hát cửa đình ở vùng này, lâu lắm hôm nay tôi mới lại nhìn thấy...”. Các bà từng hát nhà tơ ngày ấy nay cũng xác nhận là ông Lận từng chơi đàn đáy, tuy nhiên thật đáng tiếc là giờ do tuổi cao, ông đã không còn minh mẫn nữa.
Ông Tống Khắc Hài, một cán bộ của dự án cho biết là ngoài cụ Lận thì hiện nay vẫn chưa tìm thấy ai khác từng chơi đàn đáy phục vụ cho loại hình hát nhà tơ, hát cửa đình ở Quảng Ninh xưa kia. Nhưng ở Đầm Hà hiện có hai người đang chơi đàn đáy, dù chưa thật nhuần nhuyễn nhưng cũng đáp ứng cơ bản việc trình diễn của câu lạc bộ hát cửa đình của huyện là ông Dung (cháu của nghệ nhân hát nhà tơ Đặng Thị Tự) và ông Chấn là người Thái Bình đang sinh sống ở đây. Nhằm bảo tồn, nhân rộng khả năng chơi đàn đáy trong lớp trẻ, vừa qua, dự án đã mở một lớp tập huấn về đàn đáy tại Đầm Hà cho hơn 10 học viên của Đầm Hà, Hải Hà và Móng Cái do hai ông đứng lớp truyền dạy. Dự kiến, thời gian tới, dự án sẽ mời cả giảng viên là nhạc sĩ chuyên về văn hoá dân gian, có am hiểu sâu về nghệ thuật chơi đàn đáy để tập huấn thêm cho các học viên...
Đàn đáy là một trong các loại nhạc cụ đặc thù đi liền với hát cửa đình, nhất là ở giai đoạn sau khi hát cửa đình bắt đầu đề cao vai trò của các ca nương. Hy vọng rằng, với những nỗ lực truyền dạy lại cho lớp trẻ địa phương, nghệ thuật chơi đàn đáy sẽ dần phục hồi để góp phần gìn giữ, phát huy tốt hơn di sản hát nhà tơ, hát cửa đình ở Quảng Ninh.