Nghề chơi quan họ có tinh mới tường...

Nhà của anh Hiệp nằm sâu tít trong một cái ngõ nhỏ ở giữa Thổ Hà, ngôi làng cổ nằm trong không gian bảo tồn di sản quan họ. Từ ngõ nhà anh đâm thẳng một quãng tầm vài chục mét là ra ngay bờ sông Cầu.

Chẳng biết có phải  vì thế hay không, mà những câu hát quê hương đã làm anh say mê ngay lúc còn bé, từ khi nghe các cụ hát quan họ trong những hội hè đình đám thôn quê, "dẫu lúc đó còn chưa hiểu quan họ là gì."

Anh kể, khi lớn lên, anh đi khắp các hội làng vùng Kinh Bắc để nghe hát và học hát các câu quan họ, rồi tìm đến các cụ nghệ nhân xin "học nghề," cho đến khi nhập ngũ lên biên giới phía Bắc vào năm 1978 mới thôi.

"Lúc đầu nhiều cụ không nhận, bởi nhìn mình còn trẻ quá, người ta không tin là mình muốn học thật. Nhưng cứ thành tâm thể hiện tấm lòng của mình, thì dần các cụ cũng hiểu và truyền đạt hết cho," Anh Hiệp nói.

Chính niềm đam mê  và lòng khao khát đó đã giúp anh có được một bộ sưu tập những câu hát quan họ cổ thuộc loại độc nhất vô nhị vùng Kinh Bắc, với hơn 200 câu. Từng đó cũng đủ vốn liếng cho anh đi "chơi quan họ" khắp nơi trong khu vực sông Cầu mà không thua kém ai.

"Trong quan họ người ta gọi mỗi bài hát là một câu, người chơi quan họ giỏi thì càng phải biết được nhiều câu. Bởi đến khi hát đấu với "bọn quan họ" khác, nếu anh không tìm tòi, hát đối lại được với bên bạn, thì thua," Anh Hiệp phân tích.

Anh Nguyễn Phú Hiệp, liền anh có chất giọng được khen là"quan họ" nhất vùng bắc sông Cầu

Quan họ không dễ dãi

Anh Nguyễn Phú Hiệp hiện đang là chủ tịch câu lạc bộ quan họ của làng Thổ Hà, gồm khoảng 30 thành viên. Anh bảo, gọi là câu lạc bộ cho đúng tính Đoàn thể, chứ theo cách gọi của cha ông thì gọi là "bọn quan họ" thôi, "dù cái từ "bọn" bây giờ nghe nó không được lịch sự cho lắm.

Dẫu không được  "PR" hình ảnh mạnh như quan họ ở Bắc Ninh, nhưng quan họ Thổ Hà vẫn tự hào là giữ được những nét đặc trưng nhất của giọng hát cha ông từ ngày xưa.

"Chúng tôi trân trọng, không dễ dãi với câu hát. Khi nào hát cũng phải đảm bảo giữ được 80-90% những gì mà các cụ nghệ nhân truyền dạy. Tức là phải phát triển được đúng chất "e giọng" cho từng người, phải đầy đủ vang-rền-nền-nẩy. Thế mới bảo là nghề chơi thì lắm công phu," Anh Hiệp cười.

Không dễ dãi, cũng có nghĩa là không chiều lòng được tất cả mọi người để biến tấu quan họ sao cho "lọt tai" hơn.

"Chúng tôi yêu quan họ  để quan họ yêu chúng tôi. Những khi nào đi hát phục vụ cho bà con hay các sự kiện văn hóa, có ý nghĩa thì kể cả không có thù lao thì chúng tôi cũng đi. Nhưng những nơi nào mà đặt nặng vấn đề tiền nong để bắt chúng tôi hát khác chất quan họ đi, thì mấy cũng từ chối. Thế nên mới nói người ta vừa yêu vừa ghét bọn quan họ Thổ Hà là thế," Anh Hiệp nói.

Người Thổ Hà  vẫn chỉ chơi quan họ, chứ không phải là  hát. Chơi là hát bằng cả trái tim, hát để thỏa niềm đam mê, để trút hết nỗi lòng của người quan họ, chứ không phải là để kiếm tiền.

Thế nên ngoài  "xuân thu nhị kì," hai đợt lễ hội chính, thì các liền anh, liền chị vẫn ngồi hát cho nhau nghe vào những đêm trăng thanh gió mát hay lúc nông nhàn. "Quan họ ở đây bình thường như hơi thở, chúng tôi hát chẳng theo định kì logic nào cả," Anh Hiệp cho biết.

Anh bảo, quan họ  để chơi mới hay, nhưng nhiều người cứ không nhận ra điều đó, họ lại thấy quan họ như  là một nghề hái ra danh, bóc ra tiền. Thế nên nhiều khi họ làm cho quan họ chẳng còn là quan họ nữa.

Bài hát cổ thì  họ tân trang thành nhạc Pop, đủ trống chiêng xập xènh, gọt dũa cho vừa tai khán giả. Hát quan họ là để giao lưu, giao duyên, thì lại bắt trẻ con đi hát xin tiền. Rồi lại cho quan họ đi hát đồng ca, lập kỉ lục này kỉ lục kia. Những người tự nhận là hiểu quan họ rốt cuộc lại đi ngược lại tất cả những truyền thống của quan họ. (Anh Hiệp đang nhắc đến hội Lim ở Bắc Ninh, tổ chức vào tháng 2/2012 vừa qua-phóng viên).

"Tôi rất mừng khi UNESCO công nhận quan họ là di sản văn hóa thế giới, bởi sau đó thì độ lan tỏa của quan họ là rất lớn. Đến nay đã có tới 52 làng được vào danh sách không gian bảo tồn di sản. Nhưng mừng mà lo. Bởi nếu người ta cứ tiếp tục phổ biến, quần chúng hóa quan họ kiểu này, thì trước sau nó cũng trở thành người khổng lồ không xương. To đấy, nhưng cũng dễ sụp, bởi không gìn giữ được cái gốc cốt lõi," Anh Hiệp chia sẻ.

Hơn 3000 người đến hát quan họ để xác lập kỷ lục. Ảnh: Huyvme

"Yêu nhau trở lại xuân tình..."

Văn hóa cũng như  tình yêu, có lúc thăng lúc trầm, nhưng tựu trung lại nếu tiếp cận bằng trái tim trong sáng, vô tư, thì nó sẽ được trường tồn. Người ta không thể khiến ai đó thích quan họ bằng cách biến nó thành một loại hình nghệ thuật khác, bởi lúc đó quan họ đâu phải là quan họ nữa. Nó chẳng khác nhau đặt bẫy nhau để mà yêu.

"Riêng tôi, tôi vẫn tin có nhiều người yêu quan họ bởi những nét độc đáo riêng của nó, chứ không phải thành thứ này thứ kia," Anh Hiệp nói.

Anh kể khi còn  ở quân ngũ, với dăm chục câu quan họ dắt lưng làm vốn, tha hồ cho anh đi làm công tác dân vận trong đồng bào dân tộc, bởi họ mê quan họ lắm, đặc biệt là người Tày. Vào bản hát quan họ cho đồng bào nghe, lại nghe đồng bào hát những giai điệu của dân tộc mình, tưởng chẳng có sự giao lưu, đoàn kết nào hữu hiệu như bằng tiếng hát.

Quan họ còn theo anh sang tận trời Tây, trong chuyến lưu diễn của đoàn quan họ Bắc Giang ở Pháp phục vụ kiều bào.

"Tôi không dám nhận là hay, nhưng tôi tin đã đển lại ấn tượng tốt cho kiều bào. Khi hát giã bạn rồi, thì cả hội trường vẫn yêu cầu đi ra để họ chào và vỗ tay một lần nữa. Khi đó chúng tôi rất xúc động, nhiều người khóc, và bản thân chúng tôi là những nghệ sĩ cũng không cầm được nước mắt. Chúng tôi lúc đó đã hát bằng tất cả tấm lòng," Anh Hiệp hồi tưởng về buổi biểu diễn cuối cùng ở Lyon, Pháp.

"Nhiều người bảo với tôi rằng, thanh niên ngày nay chẳng ai còn mê quan họ. Nói thế là không phải. Ở đâu thì tôi không biết, chứ ở Thổ Hà này trai gái tuổi cập kê vẫn còn thích nghe quan họ lắm. Lúc bận đến kì tổ chức hội hát mà chưa thông báo, là tụi nó xúm đến hỏi ngay," Anh Hiệp cười.

"Chúng nó bảo, nghe các chú hát quan họ, chúng cháu lại thấy...yêu nhau. Tôi nghe mà cũng vui, bởi bọn quan họ chúng tôi vẫn thường nói đùa là hát quan họ là để cho hàng xóm yêu nhau mà."

Cắt tóc để nuôi quan họ

Dẫu là một liền anh có tiếng tăm nhất vùng Kinh Bắc, anh Hiệp không giàu lên nhờ quan họ. Gia đình ba người của anh sống trong một ngôi nhà gạch đã cũ, đơn sơ với không gian tương đối chật chội. Trong nhà đẹp nhất là bộ áo tứ thân và mấy tấm bằng khen, còn lại chỉ có một cái ti vi 14 inch và một bộ đầu đĩa nho nhỏ. Khách đến chơi ngồi trải chiếu với chủ nhà để uống trà nói chuyện.

So với tiêu chuẩn những ngôi nhà trong làng Thổ Hà tôi đã vào thăm, phải nói là nhà anh nghèo.

Như các gia đình khác trong làng, nhà  anh cũng làm bánh đa nem. Anh Hiệp ngoài nghề làm bánh đa ra, còn chịu khó ra ngoài cổng làng cắt tóc kiếm thêm đồng ra đồng vào cho gia đình.

"Tôi chả dấu nghề, nghề cắt tóc của tôi làm đẹp cho đời, tôi lấy nghề cắt tóc để chơi quan họ," Anh Hiệp giãi bày.

Anh bảo, dạo gần đây cũng có  nhiều người mới đi hát, như đi hát đám cưới ấy, nhưng anh không chịu. "Người ta chịu trả một triệu một lần diễn đấy, nhưng tôi thà ở nhà cắt tóc cả ngày lấy 100 nghìn còn hơn. Tôi nói có trả 10 triệu tôi cũng không đi. Tôi không muốn làm mất đi cái tính tự tôn của người chơi quan họ."

"Xưa cha ông ta đã dạy thế này:

Nghèo tiền nghèo bạc không lo

Nghèo nhân nghèo nghĩa mới cho là nghèo

Người quan họ vun đắp cho mình nhân nghĩa rất là dày, và cả cách sống với nhau sao cho trọn vẹn nữa. Tôi hát quan họ không sợ ai hay cái gì cả, thích thì hát thôi. Không thể vì vài đồng bạc mà làm hỏng cả mình lẫn di sản của cha ông được."